¿Chem dungu mew elungey tañi ngünenieael tüfa ti inaltu lafken ta chi pu che wune mongelu ta chi mapu mew?
Tañi kuñiltungeam chumngenchi ñi feleken ti mapu mew ka tañi inaniengeael chumngechi ñi adkülen ta chi pu mapuche ñi chumken tüfa ti txipakelu adlafken püle, ti challwan ka ngillatuñmaupeyüm che, aukantupeyüm, pepeyüm lawen, ka kakewmen ngam fill.

¿Ineiengün chi pu mapuche wüne mongelu mapu mew, pepi ngillatuafui ñi ngüneael kiñe lof inalafken?
Ta chi Asociaciones de Comunidades Indígenas txawülelu epu chi kam doy epu mew ti comunidades indígenas pingelu, kam kiñe comunidad indígena mew, tüfa ngüneduamngele ñi kishu yenien kom ñi wimtun ka ñi kuyfike felen engün ti mapu mew, ka tañi mülenun kake lof adkonkülelu fey ti admapu mew.

¿Chumngechi ngillatungekei ta chi kisu ngeneniengeael kiñe txokiñ mapu ina lafken?
Ti txokiñ che asociación de comunidades indígenas pingelu kam ta chi mapuche lof müley ñi tukuael kiñe wirin ngillatun ti Subsecretaría de Pesca mew, ka tañi pengelael ñi kuifitu küdawmeken ka ñi müleken engün ti ina lafken mapu mew. Ta chi ngillatun müley ñi pengelael chumgnechi tañi feypilen tüfa ti nordungun wirin mew.

¿Chem am uso consuetudinario pingekey?
Fey tüfa ti dungu mew chi ley feypiley, ta chi uso consuetudinario ñi chumken kam chem adngen kom pu che müleyelu ina lafken ñi inaniel kiñe wimtun, ka konkülelu ti Asociación de Comunidades o Comunidad mew. Fey tañi amulnien tañi pu kuyfikeche ñi inapeel. Fey tüfa reke: ngillatuwe, paliwe, ka lawentuwe.
Ta chi nordungulelu, feypiley ñi rumel ñi inaniengeael ti dungu ka ñi pu wimtun engün ñi lof mew.

¿Chumngechi amulngekey chi dungu tañi wülngeam ti kisu ngünengeael ti inafül lafken?
1. Ta chi Subsecretaría de Pesca adkintukey, kiñe epu küyen mew, chi ina lafken petu ngillatungelu ñi doy duamniengeel ti pu concesiones de acuicultura, marítimas kam áreas de manejo elungelu ka che. Fey mülenule wentekonkülen dungu, amulngeai ta chi ngillatun ta chi Corporación Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI) mew.
2. Ti CONADI, piai ta kiñe küyen mew, nentuai kiñe informe cheu ta ñi acredite ti uso consuetudinario pingelu ñi feypiel ti ngillatun ina lafken. Fey tüfey ti wirin feypilele ñi mülen ta chi uso consuetudinario, Femngechi mew ti CONADI amulkey ñi ina ramtun chi kake lof mew, doy ina fülküleyele ti inafül lafken ti ngillatuel mew. Ka feley ka tañi kimelngeael tüfa chi wallontu mapu tañi kiñe amuldungun radio mew ka kiñe wirintukuael kiñe diario kom wallontupüle txipapelu mew.
3. Deu deumangen mew ti inaramtun ta chi lof pu mapuche mew, ti CONADI amulkey ñi chumtripan ta chi Subsecretaría de Pesca mew epu küyen mew.
4. Ti Subsecretaría de Pesca feipial ñi mülenagal ti ina lafken mew chi Comisión Regional de Uso del Borde Costero pingelu.
5. Fey ti comisión pepilkey, ta chi puwül antü kiñe küyen mew, küme llowael, llownuael kam ñi feypiael chem ñi kakünuael mülele kiñe küme rakiduam. chi ina lafken mew, fey tañi feyentuael ta chi Subsecretaría.
6. Ti comisión feyentule ti ina lafken, ti Subsecretaria de Pesca müley ta ñi pengelael ta chi pu antecedente ti Subsecretaría de Marina del Ministerio de Defensa Nacional mew. Fey tüfa kiñe wirin mew, pepi wülay ta ñi ineingeael ti ina lafken ngillatuel ta chi Subsecretaría de Pesca.
7. Ta chi Subsecretaría de Pesca ñi pepi wülam ti ngünengeael ti ina lafken, chi asociación de comunidades kam ti lof ngillatulu müley tañi pengelael, chi puwülün antü kiñe txipantu mew, kiñe plan de administración pingelu, cheu ñi wirintukufeipilen chem duamael ka chem dungu ñi inayael fey mew. Wülngenule ti plan de administración, wülngelayay ti inafül lafken ñi ngillatuel.
8. Ta chi plan de administración feley tañi llowngeael epu küyen rupalu mew, kiñe comisión intersectorial konkülelu mew ta chi pu representantes ti Ministerio de Planificación, ka pu Subsecretarías de Marina ka de Pesca, ti Dirección General del Territorio Marítimo y Marina Mercante ka ti CONADI.
9. Dew feyentungen mew ti plan de administración ka tüfa chi plan de manejo, ta küdawngen mew ti lafkenmapu, ta chi Subsecretaría de Pesca wirintukukey kiñe convenio tañi küdawam tüfa chi asociación de comunidades kam chi lof mülelu tüfey mew.

¿Chem am, kam chem tañi nieael chi plan de administración kiñe inafül lafken pu lafkenche mew?
Tüfa chi wirin meu pepi ngüneduamngekey chumngechi ñi ngünengeael tüfa chi dungu chem tañi ñieael chi inafül lafken mew feypileay:


¿Tunteñma key tüfachi administración kiñe txokiñke inafül lafken mew tañi eluel kiñe asociación kam kiñi mapuche lof?
Ta chi convenio tañi küdawam afkelay, welu küme yengenule ti eldungun fente künungeai müten.

¿Che dungu mew küme yengenule fentekünuafui ti convenio de uso ti ina lafken ti pu asociación kam ta chi pu mapuche lof?
- Chem dungu yengenule afafuy ti convenio de uso inafül lafken mew.
Mülewenun mew chi asociación kam comunidad nielu ti lof .
- üfachi asociación de comunidades ka mapuche lof nielu txokiñ lof wedatungen alü mew.
- Ni kümyenun mew chi plan de administración, fey tañi kake küdaw ñi yen mew femnuafel, kam ñi katxütun mew kafey tañi kimniael.
- Katxütulu ñi konael tüfachi txokiñ inafül lafken mew chem che rume, ñi txekatuam kam ñi miyawal chi lafken mew.

¿Pepi katxütungekepey ñi konael kakeche kiñe txokiñ inafül lafken wune mülefule chi pu che mew?
Nu felelay, pepei katxütufal-lay kiñe che rume tañi konael tañi txekayam kam ñi müñetuael chi lafken mew.

¿Chumlekey dungu chi CONADI ñi feypiel mew tañi pepi pünenun mew chi inafül lafken küpa nielu chi asociación kam chi pu mapuche lof chi inafül lafken?
Tüfachi txokiñ che ngillatulu, kiñe küyen nieai tañi mütxümngeam mew tañi tukuam kiñe Recurso de Reclamación ti Ministerio de Planificación mew, ka fey ka nieai kiñe küyen ñi adkünuam, allkünule kiñe kangelu institución.
Ta chi Ministerio de Planificación feyentunun mew ti recurso de reclamación, amulai ti dungu tüfa chi Subsecretaría de Pesca mew, fei ñi feyentunual ti ngillatun chem dungu mew ka doy duamngelayai trámite.


¿Chumlekey tüfa ti txokiñ inafül lafken ngillatuel, dew nüniefule kake che?
Kiñe concesión marítima pu chalwafe reke.

Fey mülen mew kiñe wentekonkülelu tüfa ti áreas de manejo wülnieel pepi wülngewelay ta chi inafül lafken kimelngeai ti dungu, ta chi ngillatulu, tañi pepilnun. Tüfa chi wentekonkülelu rangilele feypiafi chi ngillatulu ñi kakünungeal chi txokiñ inafül lafken chi pu wune mongelelu.

¿Chumlekey ngillatulu ti txokiñ inafül lafken chi pu wunen mongelel mülelu kake mapuche ka ñi kuifi ñi mülen engün fei mew?
Fey ti dungu mew. Fey tüfey chi lof pepi txawuwayngün tañi ngüneael kiñemu chi inafül lafken ka, feley tañi feyentungeal tüfa chi mülele ti txokiñ che inafül lafken ti plan de administración mew.

¿Chem am Comisión Regional de Uso del Borde Costero pingekey?
Fey tüfa kiñe txokiñ che kake mapu müleyel ti pu intendencia mew, ka konkülei pu ministerio, ka femngechi ti pu servicio público regional engün.

Rulpadunguy / Traductor:
Rosendo Huisca Melinao, miembro, desde 2005, de las Comisiones Lingüísticas que dieron origen a la Academia Nacional de la Lengua Mapuche.

Llowdunguy / Validadora:
Luisa Curín Llancavil, monitora de talleres en idioma mapuche.


Chillkatuy / Locutor:
Luisa Curín



Kiñe dungu / Nota: Tüfa ti dungu, tüfamew mülelu ngüneduamam chumngechi ñi küdawken ta chi ley müleyelu. Tüfa re leyngelay, chumkau nurume ley pingenuael, chi ley feipiley ka chi abogado ñi duamfal lay pinuam.