Kunapachas aka machaq irnaqañ chiqanchirix qalltixa
Aka machaq chiqanchirix qalltiwa 31 achuqa paxsina 2008 marana, qalltiw Atacama
(III Región) tuqina ukhamarak Magallanes (XII Región) Tuqinraki.

Ukatsti, 31 taypisat paxina 2008 marana, qalltarakiw I, IV, V y XIV uka tuqinakana, ukhamarak II, VI, VII y VIII uka tuqinakanx lurapxaraki 31 wilancha paxsina 2009 marana. Metropolitana uka tuqinakansti lurapxarakiw 31 wilancha paxsin 2009 marana. Ukatsti IX, X, XI y XV uka tuqinakana, kamachinakax qalltiwa 30 phaxsin 2009 marana.

Kunanakas utjix irnaqir arxatir utanxa


Qhawqa irnaqirir arxatir utanakas uttji taqi tuq markanakanxa.
Sapa marka tuqinakanxa utjiw mä irnaqir arxatir utanaka, ukataksti utjarakiw arxatirinakaxa:.
- XV Región Arica Parinacota: Irnaqirir arxatir utax utjiwa Arica markana (paya arxatirinaka)
- I Región de Tarapacá: Irnaqirir arxatir utax utjiwa Iquique markana (kimsa arxatirinaka)
- II Región de Antofagasta: Antofagasta markana (kimsa arxatirinaka) Calama markansti (paya arxatirinaka).
- III Región de Atacama: Copiapó markana (paya araxatirinaka)
- IV Región de Coquimbo: Serena markana (kimsa arxatirinaka)
- V Región de Valparaíso: Valparaíso markana (kimsa arxatirinaka) San Felipe markansti (paya arxatirinaka) Región Metropolitana: Santiago markana pä irnaqirir arxatir utaw utji sapa uka utanakanx utjarakiw ( tunka kimsani arxatirinaka); San Miguel pusi arxatirinaka; San Bernardo paya araxatirinaka; Puente Alto ukansti paya arxatirinakaraki.
- VI Región del Libertador General Bernardo O’higgins: Rancagua markana (Kimsa arxatirinaka)
- VII Región del Maule: Curicó markana (paya arxatirinaka) ukhamaraki Talca markansti (paya arxatirinaka)
- VIII Región del Bío Bío: Chillán markana (kimsa arxatirinaka), Concepción markanakansti (kimsa arxatirinaka), Los Ángeles markansti (paya arxatirinakaraki)
- IX Región La Araucanía: Temuco markana(phisqa arxatirinaka)
- X Región de Los Lagos: Puerto Montt markana (kimsa arxatirinaka) ukhamaraki Castro Markansti (maya arxatiri)
- XIV Región de los Ríos: Valdivia markana (paya arxatirinaka) y Osorno markansti (paya arxatirinaka)
- XI Región de Aysén del General Carlos Ibáñez del Campo: Coyhaique marrana (maya arxatiri)
- XII Región de Magallanes: Punta Arenas markansti (maya arxatiri)

Jisk’a marka tuqinakana ukhamarak qutuchasit markanakan, irnaqirir arxatir utax jan utjkit ukax, taqi uka lurawinak lurañapaw qillqirarxatir utaxa.

Kunanaks uñjapxi irnaqir arxatir utanakaxa.


Kuna arxatir irnaqir utanakas uñjapxix irnaqañ utanakar ukhamaraki nayrt’ayawitaki.
Irnaqir utanakar ukhamarak nayrt’ayawinakar uñjirinakax, qalltapxiw qhipa sat paxsina 2005 marana. Aarxatir irnaqir utax jan utji uka tuqinakan, ukax taqi aka lurawinak arxatir qillqirix utan uñjapaspaw irnaqiritakix.

Kijanak yatiyäñtakix utjañapat arxatirixa
Jisa, jan qullqinikapxi ukax, Chile Markaw mä inamay irnaqir arxatiri irnaqirinaka churixa.

Irnaqir arxatirixa kunasa
Inaymayak arxatir irnaqirinakaw arxatasipxani, ukatakix irnaqirinakax irnaqawipat qullqipax $ 380.000 ukakamakiñapawa.

Khitis apnaqix irnaqir arxatir utanakaru
Aka wakicht’aw arxatir irnaqir utanakax apnaqawinak uñjatapxiw Ministerio de Justicia ukanakamp. Aka lurawitakix utjiwa 138 arxatirinak sum uñjañapxañapataki irnaqir arxatir lurawinak sumat sumat uñt’ayasa taqi Chile Markaru.

Kunanaks lurawipxix arxatir irnaqir utanakaxa
Phisqa lurawinakaw lurapxi:

1.- Taqi sarayiri
Kijasitanakax qalltiw mä qillqat laphi tuqit, ukatsti arxatirix mä uru jajllin sumak askichasiñapataki taqi ukax janiw kimsatunka phisqani urut paskaspati. Jan ukax arxatiriw uñjani ukat jupax mayiniw mä ururak uka urux janiw mä paxsita paskaspati. Ukat tantachawin saniw akaw wali akax jani walikit ukanak qhanachayani jan ukasti tunka phisqani uruta yatiyäniwa.

2.- Kunamas sarayirix aka irpir arxatirixa
amtawinakax jan sum irnaqirinaktaki purkani ukax sum amuyusiñawa, taqi ukanakat jan usuchasis jakaña, jaqinakan unranakap ukhamarak masinakapat, sum amuyasis masinakapar jan uñisis qamaña, sum arsusiña, sum irnaqañasiña, sum jajllisiña, ukhamaraki jan jisk’achasisa taqi ukanakat parliwa artículo 2, Código del Trabajo ukanakana. Ukanak sarayaspaw aka irpir arxatayir mä irnaqiri jilir irpir irnaqiriraki.
Taqi aka sarayir lurawinakax lurayatañapaw nayraqata taqi yaqha lurawinakata

3.- Uñjaw lurawinaka
Aka tuqitanakat lurawinakax lurataniw, kunatix utjaniw tunka mantawinaka mä paxsina jan ukasti taqi ukax utjaspaw fuero maternal ukata.

Irnaqir arxatir utar kijanak yatiyäñaw, Arxatir utaw jawsanix parlapxañapatak. Jan ukax askichask ukax uka fuero maternal uka, taqi luraw arxatirir qhananchayani.

Arxataw parlawirux sarañaw taqi qhanachawinakamp jan askichasik ukax, irnaqirix kijap yatiyaspaw mä qillqat laphimp arxatirirux pä paxsikama,irnaqañ utat apsut uka urut pacha.

Arxatirix katuqaniw aka kija suma qhanak parlask ukaxa, jan ukasti kutiyaspaw.jan qhanak ukaxa, ukatakix arxatirix jawsaniw sum askichawir puriñapatk tunka phisqani urukama, ukat tantachawin arsusipxañapaw suma qhanachawimpi ukat arxatiriw sanix akax ukhamawa sasa.

4.- Kunjamas juchanchaysnax ukhamarak uka amtaw apanaqirinakxa
Uka arsunak apnaqirinakar juchanchayañtakix saraniw taqi lurawinak tuqir, aka arsunakax uskutañapaw tunka phisqan irnaqañ urunakan, uka juchanchaw katuqasis uka urutpachaw jaqhuñawa..

5.- Juchanchir sarayiri
Aka juchanchawix lurasiñapapuniwa, ukat sataw juchanchayiri.





Jupaw Aymar arur jaqukipixa / Traductor:
Carlos Cañarí Ramírez, vicepresidente de la Academia Nacional de la Lengua Aymara. Académico de la Universidad de Tarapacá.

Jupanakaw Aymar aru qillqatanakax uñakipt’apxixa / Validador:
Hugo Mamani Mamani , presidente de la Academia Nacional de la Lengua Aymara. Profesor de educación intercultural bilingüe.

Jupaw Aymar qillqat ullixa / Locutor:
Carlos Cañari


Amtawi / Nota: Taqi aka laphin qillqatanakax kamachinakat amuyasipxañamataki ukatakiwa. Janiw arxatirin kamachinakap mayjachaykiti.